Het goede Deventer

Als we onderstaande duizend jaar oude Deventer penning met portret van Hendrik II vergelijken met deze, valt op hoe sterk stempelvarianten onderling verschilden.

Deventer penning Hendrik II z.j (1024)

Deventer, Koninklijke Rijksmuntplaats.
Muntheer: Hendrik II, koning van Duitsland 1002, keizer 1014-1024.
Zilver, gewicht 1,17 g., diameter 19 mm
Vz.: Portret binnen parelcirkel naar links, omschrift +HENRICVS
Kz.: Kort kruis met ringen in de hoeken, met op de uiteinden de letters B-O-N-Ʌ, binnen parelcirkel. Omschrift: +DEVENTER
Ref.: VdCh. XVI.9 var.; De Mey 24 var.; Dannenberg 564 var.; FD 11 var.; Ilisch 1.9 var.

Omschriften

Het eerste dat hier opvalt zijn de leesbare omschriften. Op de voorzijde wordt HENRICVS zonder titel genoemd. Dat is op zich al bijzonder want op dit type penning luidt het omschrift doorgaans: HENRICVSIM(PER)AT(O) – voor zover leesbaar. We kennen wel andere munten van Hendrik II zonder keizerlijke titel, namelijk de alfa-omega-penning en de REX-penning. Dat waren echter penningen uit het begin van Hendriks regeerperiode, toen hij nog keizer moest worden. Maar de penningen met Hendriks portret zijn laat en sommige zijn mogelijk nog na zijn overlijden aangemunt.[1] Dit zou het ontbreken van de titulatuur op dit exemplaar kunnen verklaren.

De keerzijde van deze penning is zo mogelijk nog opmerkelijker. Het omschrift luidt hier: DEVENTER. We zien hier dus niet een gelatiniseerd “DAVANTR(I)A”, maar de stadsnaam in de volkstaal.

“DEVENTER” op een Deventer munt is uiterst ongewoon. Noch in de literatuur, noch in historisch veilingaanbod heb ik ooit een variant met dit omschrift aangetroffen, waarbij een leesbaar omschrift op vroege Deventer penningen sowieso al een zeldzaamheid is. Tot ver in de 18^e eeuw zijn alle teksten op Nederlandse munten in het Latijn. Dit is ook taalkundig interessant. De ontwikkeling van de Oudsaksische naam Daventre naar het moderne Deventer was blijkbaar begin 11^e eeuw al voltooid.[2]

Binnen de parelcirkel op de keerzijde staat een kruisje met daaromheen kloksgewijs B-O-N-Ʌ. Dit is wel Latijn en betekent Het Goede.
Het goede Deventer! Treffender had dit muntje het niet kunnen verwoorden.

[1] Ilisch, p. 27.

[2] 840: Dauentre; 893: Deuentre. (G. van Berkel en K. Samplonius, Het plaatsnamenboek, herkomst en betekenis van Nederlandse plaatsnamen, Houten 1989.)

Hand van God

Deventer penning Hendrik II z.j. (1014-1024)

Ook vóór de legendarische handsgoal van Diego Maradona tegen Engeland op het WK voetbal 1986 in Mexico was men al bekend met het begrip “Hand van God”.

Deventer, Koninklijke rijksmuntplaats.
Muntheer: Hendrik II, keizer 1014-1024.
Zilver, gewicht 1,0 g., diameter ca. 18,5 mm
Vz.: Hand van God, RE – X, omschrift [HEINRICV.IMPERAT]
Kz.: Kruis met in de hoeken vier punten. Omschrift [D]ɅV[ANTRIA]
Ref.: VdCh. XVI.6, De Mey 16, FD 8a; Dannenberg 563, Ilisch 1.8.

“Heere HEERE! Gij hebt begonnen Uw knecht te tonen Uw grootheid en Uw sterke hand; want wat God is er in den hemel en op de aɅarde, die doen kan naar Uw werken, en naar Uw mogendheden!” (Deuteronomium 3:24)

In het Christendom wordt God zelf nauwelijks afgebeeld. Wel zien we regelmatig Zijn hand, die vanuit de hemel rijkt om te wijden, beschermen, wenken, vermanen of te bedreigen. Of in dit geval: Hendriks koningschap te zegenen.

Omdat op deze munt de keizerstitel van Hendrik staat vermeld (imperator; slechts de M is leesbaar), kan deze penning niet voor 1014 zijn geslagen.

Tolgeld

Van de Deventer penningen van de koninklijke muntplaats is deze penning met de hand de meest voorkomende. Ze duiken massaal op in vindplaatsen rond de Oostzee en ook in de munthandel en op veilingen zijn ze niet echt zeldzaam. Deze zilverstukken werden – zoals eerder aangegeven – vooral als tolgeld gebruikt en worden daarom ook wel ‘tolpenningen’ genoemd.

Prototype

Het prototype van de penning met de hand van God is een penning van koning Aethelred II van Engeland (979-985) en in Deventer na­ge­volgd.[1]

De herkomst van het zilver

Het is lang onduidelijk geweest waar de muntplaatsen in de Lage Landen, waaronder Deventer, het zilver voor hun penningen vandaan haalden. De laat-antieke zilvermijnen van Metullum (teg. Melle) in Gallië waren in die tijd al uitgeput. De meting van lood-isotopen in het zilver gaf iets meer duidelijkheid. Het zilver uit de meeste Noord-Duitse munten kwam uit de Harz, waar in die dagen de zilvermijnen van de Rammelsberg bij Goslar al volop leverden. Het zilver uit een Deventer penning met de Hand van God echter bleek uit het Duitse Rijngebied (Eifel, Hunsrück) afkomstig.[2] Ook wel weer logisch, gezien de Deventer handelscontacten in die streek.

[1] Künker, Auktion 121., The De Wit Collection Of Medieval Coins, Osnabrück, 12- 13. März 2007, p. 33.

[2] Nieuwenhuize p. 195.

REX

Een ‘nieuwe’ Deventer penning

De volgende penning is minstens even oud als de andere penningen van Hendrik II, maar de ontdekking van de Deventer herkomst is wel nieuw. Dit type penning komt in vrijwel geen enkel standaardwerk voor: noch in VdChijs, noch in FD, noch in De Mey. Dannenberg wijst dit type toe aan de stad Verdun in Lotharingen, op naam van Hendrik I, 919-936.

Het gaat hier om de typen Dbg. 91a en 92, hieronder afgebeeld, met ‘REX’ in de parelcirkel en het omschrift ‘HEINRICVS’. De keerzijde heeft een kruis met slechts een punt in één hoek en het omschrift ‘VIRDVNI’. Vondsten zijn bekend uit Wallonië en Lotharingen.

De ‘REX‘-penning van Verdun (Dannenberg, plaat 4).

Deze Verdun-penningen komen echter noch voor in vondsten rond Deventer, noch uit het Oostzeegebied omdat ze niet meer in omloop waren tijdens de massale export van munten naar Scandinavië die pas begon in het laatste kwart van de 10e eeuw. Daarbij zijn de letters ‘REX’ enerzijds en een kruis anderzijds bepaald geen origineel ontwerp. ‘REX’ in een cirkel verschijnt meerdere malen op Franse munten. Het type hieronder komt pas na het jaar 1000 in vondsten voor.

Deventer penning Hendrik II z.j. (1002-1014)

Deventer, Koninklijke rijksmuntplaats
Muntheer: Hendrik II, koning van Duitsland 1002, keizer 1014-1024.
Zilver, gewicht 1,11 g., diameter: ca. 16 mm.
Vz. REX binnen cirkel, omschrift HEDNRICV deels leesbaar.
Kz. Kruis met in de hoeken vier punten, binnen parelcirkel. Omschrift +DɅONT~I (niet leesbaar)
Ref.: VdCh. -, De Mey -, FD -; Dannenberg -, Ilisch 1.5.

De oudste vondsten van dit Deventer munttype zijn van Bornholm, Skåne en Gotland (vanaf 1002). En niet te vergeten de schatvondst van Novy Dvor in Wit-Rusland (vanaf 1002), met enkel munten van Hendrik II. Deze munten moeten volledig los worden gezien van Dbg. 91a en 92. De diameter is beduidend kleiner, het gewicht is lager en de letters zijn compleet anders.

Alle letters op de Deventer munt zijn samengesteld uit driehoekige wiggen, wat kenmerkend is voor de Lage Landen aan het begin van het millennium. Tegen een oorsprong uit Verdun spreekt bovendien het feit dat deze penning ook in helften voorkomt, terwijl Verdun gewoon halve penningen (obolen) sloeg.

Het type munt dat hier wordt besproken, is in de wijde omgeving van Deventer meermaals in vondsten opgedoken. Een gehalveerd stuk werd gevonden in Herxen bij Zwolle en een geheel stuk in Heek bij Gronau, in Junne bij Ommen, in Varsseveld en in Kootwijk. Het type was ook vertegenwoordigd in Duitse schatvondsten van Klein-Roscharden in Oldenburg en recentelijk samen met andere Deventer penningen van Hendrik II in Kootwijk. Gezien de relatieve overvloed van Deventer penningen van koning Hendrik II is het aannemelijk dat ook deze penning in Deventer is aangemunt.

Het ontwerp (diameter, gewicht, typografie) is hetzelfde. Helaas is meestal slechts één van de letters op de keerzijde leesbaar. Enkele exemplaren in de munthandel tonen sterk verhaspelde fragmenten van de plaatsnaam “DAVENTRE”. Omschriftfragmenten op de voorzijde kunnen worden aangevuld tot ‘HEINRIC …’.[1]

[1] Ilisch, p. 22.

Alfa en omega

Hendrik II was de opvolger van keizer Otto III. Hij werd in 1002 koning van Duitsland en in 1024 keizer van het Heilige Roomse Rijk. Later meer over deze keizer. Onder Hendrik II werden te Deventer de meeste typen penningen geslagen.

Alfa en Omega (Grieks: “το Α και το Ω”) is een uitdrukking uit het christendom die Gods almacht symboliseert. Alfa en Omega zijn de eerste en de laatste letter van het klassieke Griekse alfabet. In Openbaring 1:8, 21:6 en 22:13 zegt God: “Ik ben de Alfa en de Omega.”
Ook op de penningen van keizer Hendrik II dook dit motief op.

Deventer penning Hendrik II z.j. (1002-1014)

Deventer, Koninklijke rijksmuntplaats.
Muntheer: Hendrik II, koning van Duitsland 1002-1024.
Zilver, gewicht 0,95 g., diameter 18 mm
Vz.: Δ, A Φ, liggende S, alle binnen een cirkel, omschrift HENRICVS (deels leesbaar)
Kz.: Kort kruis met in de hoeken vier punten, omschrift DɅVɅNTRIɅ
Ref.: van der Chijs XVI.1; De Mey 13; Dannenberg 562; FD 7a; Ilisch 1.7.

Rooms koning

De omschriften op bovenstaande munt – HENRICVS op de voorzijde en DAVANTRIA op de keerzijde – zijn met enige moeite herkenbaar. Op deze penning wordt de gebruikelijke keizerlijke titel “IMP” van Hendrik niet vermeld. Mede op basis van muntvondsten als Kootwijk, waar ook dit type penning werd aangetroffen, moet deze penning gedateerd worden in de periode van zijn (rooms-) koningschap dus vóór zijn keizerschap in 1014. Dit munttype is slechts korte tijd aangemunt en dus zeldzaam.[1]

Imitatie

De Deventer munt imiteerde niet alleen (zie hiervoor), maar Deventer munten werden zelf ook weer nagemaakt. Deze Deventer alfa-omegapenning heeft als voorbeeld gediend voor een “Sachsenpfennig” geslagen te Merseburg in Saksen (beschreven in Dannenberg 1333). Bij deze imitatie (0,84 gr.) staan op de voorzijde alfa en omega in spiegelbeeld en ontbreken op de keerzijde de kogels in het kruis.[2]

Merseburger penning van het Deventer type.
(Künker Auktion 320, 4536c.)

[1] Ilisch, p. 24.

[2] Fortuyn Droogleever, Deventer, p. 7.